The website of the kurdish language                                                                 www.yageyziman.com

د. نەریمان خۆشناو
 زمانەوان و مامۆستا لە زانکۆی سەلاحەددین 

زمانی كوردی له‌ کۆماری باشووری کوردستاندا
د. نه‌ریمان خۆشناو
 

ئه‌م وتاره‌ له‌ گۆڤاری (كۆزان) ژماره‌(٥)ی هاوینی 2015 بڵاو کراوەتەوە

     دوای ئەوەی جەنگی یەكەمی جیهانی كۆتایی پێهات، دەستە و ڕێكخراو و كۆمەڵە نیشتمانییە كوردییەكان دەستیانكرد بە داواكردنی مافە نەتەوەییەكانی كورد، هەروەك چۆن گەلەكانی تری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی داوای مافەكانیان دەكرد، لە ڕزگاربوون و سەربەخۆیی، لەمەشەوە داگیركەری بەریتانی بە ڕێكەوتن لەگەڵ فەڕەنسادا بەڵێنی دابوو، ڕێگە نەدات جارێكی تر دەسەڵاتی عوسمانی بگەڕێتەوە بۆ سەر ئەو گەلانەی كە تورك نەبوون، وەك كورد و عەرەب و نەتەوەكانی تر.

 بۆیە نیشتمانپەروەرە كوردەكان ویستیان سوود لەو ڕەوشەی دوای جەنگ وەربگرن، بۆیە پەیوەندییان بە بەریتانیاوە كرد⁽¹⁾، شێخ مەحموود سێ جار و لە سێ ماوەی جیا حوكمدارێتی كوردستانی كردووە، ماوە و ساڵانی دامەزراندنی یەكەمین حكوومەتی باشووری كوردستان لە 17/11/1918 تا 22/6/1919 درێژەی كێشا، هەرچەندە بانگەشەی دامەزراندنی حوكمدارییەكە لە 17/11/1918 لەسەر ڕەزامەندی گەورە لێپرسراوانی ئینگلیز بوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی (مێجەر نوئێل) گەیشتە سلێمانی و⁽²⁾، نوئێل بە قسەی (ویڵس) كۆبوونەوەیەكی گەورەی لەناو شاری سلێمانی كرد و بانگهێشتی بۆ هەموو پیاوماقووڵی ناو شار و سەرۆك عەشیرەتەكان كرد و لەوێدا بە ڕەسمی (شێخ مەحموود) بە (حوكمداری كوردستان) ناونراو و مێجەر نوئێل بوو بە (ڕاوێژكاری مەلیك) و (مێجەر دانلیس) بوو بە (ڕاوێژكاری سەربازیی) و شاری سلێمانی كرا بە پایتەختی كوردستان⁽³⁾.

 لەو ماوە كورتەی، كە شێخ مەحموود حوكمدارێتی كوردستانی كرد، نەیتوانی دەزگایەكی حوكمدارێتی ڕێكوپێك بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری وڵات دروست بكات ⁽⁴⁾.

 ماوەی دووەمی حكومەتی باشووری كوردستان لە 15/10/1922 دەست پێدەكات و تا 23/3/1923 درێژەی كێشا، یەكێك لە گۆڕانە گەورەكانی ئەم سەردەمە لە دوای بڵاوكردنەوەی فەرمانی حوكمداری بۆ دامەزراندنی كابینە لە 15/10/1922دا، ئەوە لە 15/11/1922 لە ژمارە (1)ی ڕۆژنامەی (ڕۆژی كوردستان) زمانحاڵی حوكمدارییەكەی شێخ مەحموود بە (مەلیكی كوردستان) نێوبرا⁽⁵⁾، ئاڵای كوردستان لە ڕۆژی ڕاگەیاندنی حكومەت لە شاری سلێمانی هەڵكرا و یەكەمین وەزارەتی كوردستان بەمجۆرەی خوارەوە دامەزرا⁽⁶⁾:ـ

1ـ شێخ قادری برای شێخ مەحموود ـ سەرۆكی وەزیران و سوپاسالار

2ـ عەبدولكەریم عەلەكە ـ وەزیری دارایی

3ـ مستەفای پاشای یاموڵكی ـ وەزیری ڕۆشنبیری (فەرهەنگ)

4ـ شێخ حەمە غەریب ـ وەزیری ناوخۆ

5ـ ساڵح زەكی ساحێبقران ـ وەزیری هێزی میللی

6ـ ئەحمەد بەگی فەتاح بەگ ـ وەزیری گومرگ

7ـ حەمە ئاغای ئەوڕەحمان ئاغا ـ وەزیری نافعە

8ـ سەید ئەحمەدی بەرزنجی ـ سەرۆكی ئەمنی عام

9ـ حاجی مەلا سەعید ـ وەزیری دادگا

10ـ سدیق ئەلقادری ـ موفەتیشی حكوومەتی كوردستان

 شێخ مەحموود لە كۆمارەكەیدا زمانی كوردی كردە زمانی ستاندارد و ڕەسمی حكوومەتەكەی، زمانی كوردیش لەم سەردەمەدا بناغەكەی لە شێوەزاری بابانی (سلێمانی) سەر بە كرمانجی ناوەڕاستی زمانی كوردی وەرگرتبوو، بەجۆرێك زۆربەی نووسراوەكانی شێخ مەحموود و حكوومەتەكەی بە زمانی كوردی كرمانجی ناوەڕاست بڵاودەكرانەوە، هەر بۆ وێنە دەربارەی دەزگاكانی دەوڵەتەكەی شێخ مەحموود، ڕۆژنامەی (بانگی كوردستان)، كە ببووە ئۆرگانی ئەو دەوڵەتە، لە لاپەڕەی یەكەم و دووەمی ژمارە (10)ی ڕۆژی 15/10/1922دا، ژمارە (2)ی حوكمداری بە زمانی كوردی بڵاوكردۆتەوە، ئەمەش دەقی ئەو فەرمانەیە دەربارەی كابینەكەی شێخ مەحموود بە ڕێنووسی ئەوكاتی زمانی كوردی:

صورت ارادە علیە حچرت حكمداری ـ عدد / 219 صفر الخیر 1341، 10 تشرین اول 1922⁽⁷⁾.

لە مملكت سلیمانی دا نوسرا:

بو تشكیلات حكومت كوردستان نصب و تعین ام ژاتانە لە قابینە حكومتدا مناسب دبی

سپهسالار  شیخ قادر

رئیس داخلیە  شیخ محمد غریب

رئیس مالیە  عبدالكریم علكە

رئیس معارف  میر لیوا مصطفی پاشا

رئیس شرع و عدل  حاجی ملا سعید

رئیس گمرگ   احمد بك فتاح بك⁽⁸⁾

رئیس نافعە  محمد اغا عبدالرحمن اغا

رئیس امنیت عمومیە سید احمد برزنجی

مفتش عموم حكومت كردستان  میر لوا صدیق القادر پاشا

هر كسە مقام و وظیفه خویم پی راسپاردن و ارادە اكم در حال دست بە تدویر ماكنە حكومت بكن، ومن الله التوفیق

حكمداری كردستان

محمود

لە ماوەی حوكمداری دووەمی حكومەتی شێخ مەحموود بواری ڕۆشنبیری و ڕۆژنامەگەریی بە زمانی كوردی بوژایەوە، بە جۆرێك بەر لە گەڕانەوەی شێخ مەحموود، لە شاری سلێمانی لەلایەن (جەمعیەتی كوردستان) ڕۆژنامەیەك بە زمانی كوردی بە ناوی (بانگی كوردستان) دەردەچوو، دواتر ئەم ڕۆژنامەیە بوو بە ئۆرگانی دەوڵەتی كوردستان، هەتا ژمارە (13)ی ڕۆژی 3/11/1922 ئۆرگانی جەمعیەتی كوردستان و حوكمداریەتی شێخ مەحموود بوو، بەڵام دوا ژمارە ژمارە (14) لەلایەن ئینگلیزەكان دەرچوو⁽⁹⁾.

  دوای ئەم ڕۆژنامەیە، ڕۆژنامەی (ڕۆژی كوردستان) بوو بە ئۆرگانی دەوڵەتی كوردستان، ئەم ڕۆژنامەیەش بە زمانی كوردی بوو و (15) ژمارەی لێدەرچوو، یەكەم ژمارەی لە 15/10/1922 و دوا ژمارەش لە 3 مارتی 1923 دەرچوو.

 ئەگەر بێینە سەر بواری پەروەردە بە زمانی كوردی، ئەوە لە حوكمداریەتی شێخ مەحموود سێ قوتابخانە هەبوون، كە وانەكانیان بە زمانی كوردی بوو، قوتابخانەكانیش بریتی بوون لە (ئامادەیی مەحموود ـ كە پێشتر ناوی سەعادەتی نموونەیی بوو) (روفیەی سەرەتایی) و (لەتیفیەی سەرەتایی)، دیارە لەم سەردەمەشدا (مستەفا پاشا) كرا بە وەزیری پەروەردە، دەستی كرد بە ڕێكخستنی قوتابخانەكان، بۆیە ڕۆژ دوای ڕۆژ خەڵك زیاتر بەرەو ڕووی خوێندن بووەوە و ڕوویان لە قوتابخانە و خوێندن بە زمانی شیرینی كوردی كرد⁽¹⁰⁾.

 حوكمداریەتی سێیەمی شێخ مەحموود لە 11ی تەمموزی 1923 دەست پێدەكات و تا تەممووزی 1924 بەردەوام دەبێت، لەم ماوەیەدا شێخ مەحموود كابینەی حكومەتی خۆی گۆڕی و ڕۆژنامەی (ئومێدی ئیستقلال)ی بە زمانی كوردی لە ئەیلوولی 1923 دەركرد و بوو بە ئۆرگانی حكومەتەكەی شێخ مەحموود، ئەم ڕۆژنامەیە (25) ژمارەی لێ دەرچوو، كە دوا ژمارەی لە 11/8/1923 بوو⁽¹¹⁾.

 ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەر مەسەلەی زمانی كوردی، ئەوە پێش ڕاگەیاندنی حوكمدارییەكەی شێخ مەحموودیش، واتە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی ئینگلیز لە ناوچەكەدا، زمانی كوردی زمانی ئەدەب و زمانی ئایینی (حوجرە) بوو، بەڵام ئەو زمانە زمانی كارگێڕیی و حكومەت نەبوو، دواتر لە ئەزموونی یەكەم حوكمدارییەتی شێخ مەحموود لە شاری سلێمانی، زمانی كوردی پرسێكی ستراتیژی حكومەتەكەی شێخ مەحموود بووە، لە ئەزموونی دووەم و سێیەمی حوكمداریەتیەكەیدا زمانی كوردی بوو بە زمانی ڕەسمی دەسەڵاتەكەی شێخ مەحموود و زمانی كوردی كردە ناسنامەی نەتەوەیی كورد⁽¹²⁾.

دەركردنی ڕۆژنامە بە زمانی كوردی و كردنەوەی قوتابخانە بە زمانی كوردی و دروستكردنی پوولی كوردستان بە زمانی كوردی و دەركردنی فەرمانی كارگێڕیی حكومەت بە زمانی كوردی، گەواهیدەرن لەسەر ئەوەی كە حكوومەتەكەی شێخ مەحموود زمانی كوردی كردبووە زمانی ڕەسمی و ستانداردی وڵات، ئەو زمانەی ئەوكاتیش لە ڕۆژنامە و قوتابخانە و دامودەزگاكانی بەكاردەهات شێوەزاری سلێمانی كرمانجی ناوەڕاستی زمانی كوردی بوو، كە ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەم دیالێكتەی زمانی كوردی ئەوكاتیش باڵادەستی خۆی ڕاگەیاندبوو و لەلایەن خەڵك و حكومەتەوە بەرز ڕاگیراوە و خزمەتكراوە.

 هەروەها لە بواری ئەدەبیشدا كۆمەڵێ شاعیر لەو سەردەمەدا ژیان و هەندێكیشیان لە حكوومەتەكەی شێخ پلەداربوون و، بە كرمانجی ناوەڕاستی زمانی كوردیدا شیعریان هۆنیوەتەوە، لەوانە كەمالی (1886 – 1974)، سەلام (1893 ـ 1959)، ڕەفیق حیلمی (1898 ـ 1960)، حەمدی (1878 ـ 1936)، بۆیە لێرەدا دوو نموونەی دوو شاعیری ئەو سەردەمی شێخ مەحموود دەهێنینەوە، وەك بەڵگەیەك لەسەر زمانی ئەوسای سەردەمی شێخ مەحموود.

 ڕەفیق حلیمی⁽¹³⁾ نووسەر و شاعیر، یەكێك بووە لە كەسە نزیكەكانی شێخ مەحموود، بەجۆرێ لە یەكەم دەسەڵاتی شێخ مەحموود لە ساڵی 1918 لە سلێمانی مامۆستای ئەفسەرە گەورەكانی ئینگلیز بووە و فێری زمانی فارسی و كوردی كردوون، دواتر لە ساڵی 1919 بە فەرمانی شێخ مەحموود بووە بە یاوەری ئەو ئەفسەرانە لە كۆیە و ڕواندز و لە ساڵی 1923 ماوەیەك سەرنووسەری ڕۆژنامەی (ئومێدی ئیستقلال)ی ئۆرگانی حكومەتەكەی شێخ مەحموود بووە⁽¹⁴⁾. لەم بارەوە چەندین شیعری لەسەر شێخ مەحموود هۆنیوەتەوە، لەوانە لە شیعرێكدا وێنەی شێخ مەحموود بە گەلی كورد دەبینێ و، دەڵێت ڕاستە شێخ مەحموودیش بە لەش نامێنێ، بەڵام میللەتی كورد دەمێنێ، هەروەكو لە شیعرەكەدا دەڵێت:

ئەو قارەمانە ئەو شێرە

قەت خوا نەكا كەم بێ لێرە

چەن جار گلا چەن جاریان كوشت

كەچی نەمرد نەمری كورد

جاری وابوو وورد و درشت

پشتی تێ كەن ئەو لێی ئەبورد⁽¹⁵⁾

 حەمدی⁽¹⁶⁾ شاعیریش، یەكێك بووە لە كەسە نزیكەكانی شێخ مەحموود، بەجۆرێ لە سەردەمی حوكمداریەتییەكەی شێخ مەحموود 1922 – 1924 بۆتە وەزیری گومرگ، بەڵام ئەم پەیوەندییە باشەی تا سەر نەبوو، تا وای لێهات پەیوەندی لەگەڵ شێخ تێكدەچێت و بە شیعر كەوتە ڕەخنەگرتن لە كارەكانی حكومەتی شێخ، بۆ وێنە لە شیعرێكیدا باسی كەموكوڕییەكانی حوكمدارێتییەكە دەكات و ڕەخنە لە هەندێ كەسی بەرپرس و پلەداری نێو حكومەتەكەی دەگرێت، كە دەڵێت:ـ

باسی تەشكیلاتی سانی⁽¹⁷⁾ هەر ئەكەم بۆ پێكەنین

كەمترین بوو گەورەتر هەم گەورەتر بوو كەمترین

ناعیلاجم ئیسم و شوهرەت باس نەكەم عاجز مەبن

تا ببینن شكلی وەزیعەت بە جارێ قاریئین

كۆیلی مولازیم وەزیری خاسسەی قۆڵی یەسار

ئیبنی سەر مزگەوت وەزیری موشفیقی قۆڵی یەمین

كاتبی مابەین بوو تاهیر تەرجەمەی حاڵی بكەم

پیس ئەبێ دیوان لە پاشا موستەحەققە بۆ دڕین⁽¹⁸⁾.

په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كان

1ـ جەلال تالەبانی (2011)، كوردستان و بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد، وەرگێڕانی ح. أ، كتێبخانەی جەمالی عەلی باپیر، سلێمانی، ل 191 – 192.

2ـ مەحموود مەلا عززەت (2006)، حكومەتی كوردستان لە ناو مەتەڵی سیاسەتی بریتانیادا، بنكەی ژین، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، ل 20 – 26.

3ـ عەلائەدین سەجادی (1959)، شۆڕشەكانی كورد، چاپخانەی مەعارف، بەغدا، ل 82.

4ـ م. ر. هاوار(1990)، شێخ مەحموودی قارەمان و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، بەرگی یەكەم، بلاك ڕۆز، لەندەن ـ بەریتانیا، ل 545.

5ـ مەحموود مەلا عززەت (2006)، حكومەتی كوردستان لە ناو مەتەڵی سیاسەتی بریتانیادا، بنكەی ژین، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، ل 24 – 25.

6ـ عەلائەدین سەجادی (1959)، شۆڕشەكانی كورد، چاپخانەی مەعارف، بەغدا، ل 95.

7ـ م. ر. هاوار(1991)، شێخ مەحموودی قارەمان و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، بەرگی دووەم، بلارۆز، لەندەن ـ بەریتانیا، ل 305 – 306.

8ـ ئەحمەد بەگ فەتاح بەگ، ناوی تەواوی حەمدی ساحێبقرانی شاعیرە.

9ـ م. ڕ. هاوار(1991)، شێخ مەحموودی قارەمان و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، بەرگی دووەم، بلاك ڕۆز، لەندەن ـ بەریتانیا .ل 324 – 326.

10ـ م. ر. هاوار(1991)، شێخ مەحموودی قارەمان و دەوڵەتەكەی خوارووی كوردستان، بەرگی دووەم، بلاك ڕۆز، لەندەن ـ بەریتانیا .ل 341 – 345.

11ـ هەمان سەرچاوە، بەرگی دووەم، ل 540 – 542.

12ـ سەلام ناوخۆش(2011)، یاسای زمانە ناوچەییەكان، گ. ڕامان، ژ 168، 5/5/2011، ل 103.

13ـ ڕەفیق حیلمی ناوی ڕەفیق كوڕی ساڵح كوڕی عەبدوڵڵایە، لە ساڵی 1898 لە كەركووك لەدایكبووە، سەرەتای خوێندنی لە كفری بووە، لە ساڵی 1909 چۆتە سلێمانی و لە پۆلی دووەمی قوتابخانەی ڕوشدییە وەرگیراوە، دواتر چۆتە بەغدا، پاشان 1913 گەڕاوەتەوە سلێمانی، لە ساڵی 1923 بەڕێوەبەری قوتابخانەی ئامادەیی مەحموود بوو و لە ڕۆژنامەگەری كوردیدا ڕۆڵێكی بەرچاوی بینیوە و لە چەندین ڕۆژنامە و گۆڤار كاری كردووە، لەوانە (بانگی كوردستان، ئومێدی ئیستقلال، ژیان، گەلاوێژ، شەفەق، پێشكەوتن، الایام)، لە ساڵی 1960 لە بەغدا كۆچی دوایی كردووە، بڕوانە: مارف خەزنەدار، هەمان سەرچاوە، بەرگی شەشەم، ل 419 – 420.

14ـ مارف خەزنەدار، (2006)، مێژووی ئەدەبی كوردی، بەرگی شەشەم ـ 1945 ـ 1975، دەزگای ئاراس، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، ل 419 - 421.

15ـ مارف خەزنەدار، هەمان سەرچاوە، بەرگی شەشەم، ل 249.

16ـ حەمدی ناوی ئەحمەد كوڕی فەتاح بەگ كوڕی حاجی ئیبراهیم بەگ كوڕی مەحموود بەگی ساحێبقرانە، لە ساڵی 1878 لە سلێمانی لەدایكبووە، سەرەتای خوێندنی لە حوجرە و مزگەوتدا بووە، دواتر چۆتە قوتابخانەی ڕوشدییە، پاشان لەگەڵ پێكهێنانی حوكمداریەتی كوردستان لەلایەن شێخ مەحموود، دەچێتە نێو حكوومەت و پلەی وەزیر وەردەگرێ، تا لە (12)ی تشرینی دووەمی 1936 بەهۆی وەستانی دلأ ماڵئاوایی كرد و لە گۆڕستانی گردی سەیوان نێژرا، بڕوانە، مارف خەزنەدار(د)(2005)، مێژووی ئەدەبی كوردی بەرگی پێنجەم - 1914 – 1945، دەزگای ئاراس، هەولێر، ل 273 – 274.

17ـ تەشكیلاتی سانی، مەبەستی كابینەی دووەمی حكومەتەكەی شێخ مەحموودە.

سەبارەت
جۆربەجۆر
ڕێنووس
ڕێزمان
خاڵبەندی
زاراوەسازی
زمانەوانی
وەرگێڕان
تایپۆلۆجی
زاراوەکان
زمان
وشەنامە
ڤیدیۆ
ناوی کوردی
هۆنراوە